فصلنامه ادب پژوهی
پیاپی 24 (تابستان 1392)

«نقد ادبی غیر نظری، وجود ندارد». در ورای عینی ترین و عملی ترین شکل های نقد نیز تصورات و دلالت های ضمنی نظری، نهان هستند. هر کنش و مرام «نقدی»، مسبوق به نظریه ای خاص یا ترکیبی از نظریه ها و مبانی، مفاهیم و مفروضات آنهاست. همین سابقه و صبغه «نظری» است که شان و وزن مولفه های درونی / درون بود(1) و یا زمینه ها و عوامل بیرونی را در رویکردهای نقد تعیین می کند. با تامل در نظریه ها و آبشخورهای معرفت-شناختی، فلسفی، جامعه شناختی و گفتمانی آنها می توان دریافت که چرا و چگونه برخی مولفه ها و مفاهیم در شکل ها و ادوار نقد، به عنصر مسلط یا کانونی بدل می شوند و یا از آنها کانونی زدایی می شود. با این همه، سهم و شان مطالعات نظری با پشتوانه های فلسفی، معرفت-شناختی و روش شناختی به نسبت با انبوه مقالات نقد عملی / کاربردی بسیار کم و ناچیز است. مساله دیگر عدم وقوف به نظریه ها و زمینه ها و قواعد کاربست آنهاست. نظریه ها مانند دیگر امور عوالم انسانی؛ از سنخ «امکان» (به معنی سلب ضرورت) هستند؛ یعنی شیوه هایی از دیدن را پیش می نهند و چشم اندازهایی را می گشایند، اما در بسیاری از موارد وجه «امکانی» آنها نادیده گرفته می شود و به مثابه اموری الزام آور و محتوم تلقی می شوند؛ درنتیجه ویژگی های گشودگی، بازبودگی، پویایی و منعطف بودنشان را از دست می دهند. با فسرده شدن نظریه ها در قالب ساختارها، الگوها، نظام ها و تصورات قالبی(2) و در جریان انتزاع و تجرید امور و صفات مشترک از آثار و متون یکه و یگانه، خواه و ناخواه ویژگی ها و تفاوت-های آنها نادیده گرفته می شود. ولع سیستم سازی و الگوپردازی و میل مفرط به ساده سازی «نظریه ها» و کاربردی کردن آنها - به قصد تدریس در ساخت آموزشی موجود در دانشگاه ها - پیوسته با پیامدهای ناخوشایندی چون خلط مفاهیم تخصصی، مغالطات روش شناختی، تقلیل گرایی و تعمیم نابه جا همراه بوده است و گذشته از به راه انداختن بلبشو در میدان نقد و نظریه ادبی، تنوع سرشار متون را به نوعی یکنواختی ملال آور می کشاند. نادیده گرفتن سرشت پویای نظریه ها و انعطاف پذیری الگوها و درعین حال محدودیت ها و زمینه های کاربست آنها (بلایی که بر سر بسیاری از نظریه ها و الگوها در ایران می آید)، منتهی به شکل گیری نقدهای مشابه و قالب گرفته می شود و به هر دوری، موجی از «کاربردهای آسان گیر و آسان طلب» شکل می گیرد؛ به گونه ای که امروز در بسیاری از موارد شاهد فرمول «یک سایز که به همه بخورد»(3) هستیم (بخش عمده ای از نقدهای فرمالیستی، ریخت شناسی و روایت-شناسی داستان ها، نقد هرمنوتیکی و...، به این قانون نانوشته عمل می کنند). با پیش چشم داشتن این مسائل و دغدغه ها و به اعتبار برنامه تخصصی شدن مجلات دانشگاهی و شکل گیری گرایش های مطالعاتی، هیات تحریریه مجله ادب پژوهی پس از مرورگفتمان ها و رویکردهای پژوهشی و بازبینی و سنجش اعتبار و میزان تاثیر مقالات در فضای پژوهشی دانشگاهی و بررسی خلاها و نیازهای این عرصه، مصصم شد تا با بازنگری در راهبرد مجله و درنظر گرفتن تغییرات لازم و مناسب با این هدف، به طور خاص به مقوله نقد و نظریه ادبی و زیر شاخه های آن بپردازد. گرچه درحال حاضر چند مجله و در راس آنها مجله ارجمند «نقد ادبی» (دانشگاه تربیت مدرس) به طرح نظریه و نقد ادبی اهتمام دارند، اما گستردگی و پیچیدگی مسائل این حوزه و شکل گیری وسیع مطالعات میان رشته ای و افزایش چشمگیر مولفان و مقالات، ضرورت گسترش کمی و کیفی مجلات و موسسه های پژوهشی را گوشزد می کند. برای بخش مطالعات زبانی نیز مجله تخصصی دیگری با عنوان زبان های ایرانی در نظر گرفته شده است که با فراهم آمدن مقدمات لازم، راه اندازی خواهد شد. ذیلا فهرست وار به برخی از بایسته های تحقیقاتی مجله نقد و نظریه ادبی اشاره می شود و در شماره های بعدی مفصلا به این محورها پرداخته خواهد شد: - مطالعه درباره پیشینه ها و پشتوانه های فلسفی- معرفت شناختی و متدولوژیک نظریه های ادبی (فلسفه و نظریه ادبی و ادبیات). - معرفی نظریه های ادبی و زمینه های پارادایمی و گفتمانی شکل گیری آنها و جایگاهشان درشبکه نظریه ها (فرا نظریه). - بررسی انتقادی گفتمان های حاکم بر شکل گیری و رواج نقد و نظریه ادبی (گفتمان-شناسی). - بازنگری اصول موضوعه وکلیشه های نقد و نظریه در ایران (فرانقد). - تنقیح مبانی و سازوکارهای نقد چندمنظری و میان رشته ای با تاکید بر مطالعات ادبی در ایران (شناخت مبانی و متدولوژی). - آسیب شناسی سرنوشت مفاهیم و اصطلاحات نقد و نظریه ادبی در ایران (ترمینولوژی). - معرفی نمونه های برتر نقد عینی و انضمامی متون به قلم نظریه پردازان و شارحان نظریه ها. - معرفی نظریه های جدید یا کم تر شناخته شده و بیان قابلیت ها و محدودیت های کاربرد آنها. - بازخوانی متون و مفهوم سازی و تئوریزه کردن داده ها و گزاره های آنها. - نقد روشمند و انضمامی آثار و متون قدیم و جدید.

فیروزشاه نامه، قصه ای است با حال و هوای ایران باستان که از قرن نهم قمری باقی مانده است. بن مایه این قصه عشق است و این عشق حوادث حماسی داستان را ایجاد می کند. ویژگی های عیاری و قصه های پریان نیز طرح قصه را گسترش می دهد. اغلب محققان سعی کرده اند این قصه ها را در چارچوب انواع ادبی ارسطویی ببینند و آنها را ذیل یکی از انواع ادبی قرار دهند. در این مقاله، قصه فیروزشاه نامه، نخست از دیدگاه انواع ادبی و سپس از منظر بوطیقای داستان پردازی کهن فارسی نقد و بررسی می شود. با توجه به این دیدگاه ها، قصه های عامیانه ایرانی یک نوع مستقل ادبی است که از یک سنت کهن داستان پردازی مایه می گیرد. در این سنت ادبی، راوی، همواره وجه ها و مقوله های ادبی گوناگونی را در روایت به کار می برد.

ابومسلم نامه، سرگذشت ابومسلم خراسانی است که برپایه ساختار اسطوره ای قهرمان اژدهاکش بازآفریده شده است. پس از قتل وی، گرایش قوم ایرانی در برگشت به سوی اسطوره ها در دوران تاریخی و تبدیل تاریخ به اسطوره با انگیزه های گوناگونی صورت گرفت. در مقاله حاضر پس از بررسی ساختار قصه زندگی ابومسلم خراسانی، انواع دگردیسی ها و تحلیل ها و جابه جایی های اسطوره فریدون (قهرمان اژدهاکش) در بازآفرینی زندگی این قهرمان بررسی می گردد تا با ذکر دلائل تاریخی و روان شناختی، علت این تغییرات آشکار شود. حاصل کار نشان می دهد که اغلب بخش های بن مایه اژدهاکشی تحت تاثیر عناصر دینی تغییر شکل داده و برخی از موارد آن تحت تاثیر جابه جایی های تخیلی (ادبی) دیگرگونه شده است.

فطرت بخارایی از سران جنبش بیداری در آسیای مرکزی است که در بنیادگذاری نثر نوآیین فارسی تاجیکی نقش مهمی ایفا کرده است. وی اثری به نام مناظره تالیف کرده است که به لحاظ ساختار گفتگومحور، نخستین گام در نمایشنامه‎نویسی فارسی این منطقه به شمار می‎رود. نگارندگان، این اثر را با استفاده از الگوی «قابلیت‎های نمایشی گونه ادبی مناظره منثور با رویکرد گفتگومحور» تحلیل کرده‎اند. گفتگو به عنوان وجه مشترک این دو گونه ادبی، پایه و اساس مقایسه قرار گرفته و در پنج ساحت «لحن و زبان نمایشی، شخصیت‎پردازی در گفتگو، کنش نمایشی گفتگومحور، کشمکش، زمان و مکان» تحلیل شدهاست. نتایج تحقیق نشان می دهد که ساختار نگارش گفتگویی مناظره به ساختار نمایشنامه بسیار نزدیک است و تمام مناظره های منثور فارسی با این الگو قابلیت تحلیل دارند.

در قرن های دوم و سوم هجری قمری، در جوامع اسلامی شخصیت هایی ظهور کردند که به سبب آمیختگی عقل و جنون در گفتار و کردارشان، بعدها «عقلاءالمجانین» یا «دیوانگان دانا» لقب گرفتند. دیوانگی عرفی عقلای مجانین سبب شده بود تا ایشان از آزادی منحصربه-فردی برخوردار باشند؛ نوعی آزادی درونی و بیرونی که اجازه می داد از مفاهیم مسلط یا مقدس روزگار خود عبور کنند و دیدگاهی تازه و انتقادی درمورد شیوه معمول ارتباط «انسان با خدا»، «انسان با جامعه» و «انسان با نهاد قدرت» ارائه کنند. این پژوهش رویکرد عقلای مجانین در تعامل با جامعه و مواجهه با نهاد قدرت را، برپایه حکایات عطار نیشابوری بررسی و تحلیل می کند و به موارد زیر می پردازد: گونه شناسی عقلای مجانین و تبیین کارکرد جنون به عنوان پناهگاه اندیشمندان؛ تحلیل کارکردهای سیاسی و اجتماعی دیوانگان دانا برپایه آراء باختین؛ و نمودن شباهت های کارکردی عقلای مجانین در فرهنگ اسلامی (مثنوی های عطار) و سایر فرهنگ ها، ازجمله در مسیحیت (آراء اراسموس).

تاثیر نگاه رمانتیک بر نوع و میزان توجه شاعران معاصر به اسطوره و چگونگی بهره گیری آنها از روایت های اسطوره ای، از مسائل مهمی است که باید درباره آن پژوهش شود. اسطوره و البته اسطوره شکنی و اسطوره سازی در شعر رمانتیک، جایگاه خاصی دارد؛ علاوه بر جنبه زیباشناختی اسطوره، ایجاد روحیه انقلابی و مبارزه گری و نیز دگرگونی خواهی و تحول طلبی در میان مردم را می توان از دلائل رویکرد شاعران رمانتیک به اسطوره دانست. این پژوهش در پی تبیین نگاه رمانتیک احمد شاملو به اسطوره و بهره گیری ویژه او از ظرفیت های سیاسی- اجتماعی آن، به شیوه تحلیل محتواست و نشان می دهد تغییرات شاملو در برخی اسطوره ها و نیز بخشی از اسطوره سازی های او، براساس مبانی نظری مکتب رمانتیسم قابل توجیه است. در این راستا به تبیین نگاه رمانتیست ها به اسطوره و برخی مولفه های رمانتیک شعر شاملو، و نیز تحلیل چرایی و چگونگی بهره گیری او از اسطوره پرداخته شده است.

از دستاوردهای مهم استفاده از نظریات اسطوره شناسی، فراهم آمدن زمینه های مناسب در تطبیق و مقایسه مبانی آنها با شخصیت های اساطیری و غیراساطیری گوناگون است. الگوی «سفر قهرمان» جوزف کمپبل، از روش هایی است که می توان آن را با شخصیت ها و قهرمانان مختلف در داستان ها، فیلم ها و حتی افراد معروف دنیای کنونی تطبیق داد. در این پژوهش، با بهره گیری از این امکان، سعی کرده ایم دو شخصیت اصلی منظومه ویس و رامین را تحلیل کنیم. هدف از این پژوهش، از یک سو، آشنایی بیشتر خواننده با الگوی جوزف کمپبل و نشان دادن کارکرد این الگو در داستان ها و قصه های قدیم ایران، و از سوی دیگر، ارائه دیدگاهی تازه درباره ویس و رامین و برجسته کردن قهرمان اصلی داستان براساس آن است. در بخش اصلی مقاله، با درنظرگرفتن سفر بیرونی (سرنوشت) و درونی (عشق) برای هر قهرمان، به نتایجی چون کارکرد بیشتر این الگو بر سفر درونی دو قهرمان و حضور ویس به-عنوان شخصیت اصلی داستان رسیده ایم.

این مقاله می کوشد براساس مطالعات مربوط به ساختار ارتقاء گره راست در سایر زبان ها، ویژگی های اصلی این ساختار را در زبان فارسی کشف و توصیف کند. این ساختار در زبان فارسی دارای ویژگی هایی است که آن را از سایر ساختارها متمایز می سازد: وقوع هسته اصلی ارتقاء گره راست در منتهی الیه سمت راست ساخت همپایگی، ناسازه ها به عنوان هدف ارتقاء گره راست، امکان وقوع این پدیده نحوی در ساخت همپایگی با تمام حروف ربط، امکان جداسازی متمم پرسش واژه از پرسش واژه و عدم امکان ابقای حرف اضافه در ساختار مزبور، مطابقت فعل در برخی موارد تنها با فاعل همپایه دوم و در برخی دیگر با فاعل هر دو همپایه، وجود رابطه تقابلی بین سازه پیش از هدف ارتقاء گره راست در همپایه نخست و همتای آن در همپایه دوم، وجود مکث پیش از جایگاه حذف و عدم تبعیت این ساختار از برخی از جزیره ها. برخی از این ویژگی ها نشان می دهند که ارتقاء گره راست حاصل فرایند حرکت نیست.